تاب‌آوری در کودکان جنگ‌زده چگونه شکل می‌گیرد؟ مددکاری اجتماعی با چه مداخلاتی به تقویت سلامت روان کودکان آسیب‌دیده از جنگ کمک می‌کند؟ این مقاله بخوانید.
فهرست عناوین
- تاب‌آوری کودکان در شرایط جنگ؛ رویکردی تخصصی از منظر مددکاری اجتماعی
- تاب‌آوری چیست و چرا برای کودکان در جنگ اهمیت دارد؟
- عوامل مؤثر بر تاب‌آوری کودکان در شرایط جنگ
- نقش مددکاران اجتماعی در تقویت تاب‌آوری کودکان جنگ‌زده
- راهکارهای عملی برای افزایش تاب‌آوری کودکان در شرایط جنگ
- چالش‌ها و محدودیت‌ها در مسیر حمایت از کودکان در جنگ
- نتیجه‌گیری
تاب‌آوری کودکان در شرایط جنگ؛ رویکردی تخصصی از منظر مددکاری اجتماعی
نویسنده: دکتر جواد طلسچی یکتا؛ بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران
مقدمه
کودکان، آسیب‌پذیرترین قشر در بحران‌های انسانی از جمله جنگ‌ها هستند. شرایط جنگ، نه‌تنها امنیت فیزیکی آن‌ها را تهدید می‌کند، بلکه سلامت روان، رشد اجتماعی و ثبات عاطفی‌شان را نیز به خطر می‌اندازد.
در چنین شرایطی، مفهوم تاب‌آوری (Resilience) به‌عنوان توانایی بازگشت به تعادل روانی-اجتماعی پس از تجربه‌ی بحران، اهمیت دوچندان می‌یابد.
مددکاری اجتماعی با بهره‌گیری از مداخلات تخصصی می‌تواند نقشی کلیدی در تقویت تاب‌آوری کودکان در شرایط جنگ ایفا کند.
کلمات کلیدی: تاب‌آوری کودکان، جنگ، سلامت روان، مداخلات روانی-اجتماعی، مددکاری اجتماعی، حمایت از کودکان، آوارگان، PTSD کودکان
تاب‌آوری چیست و چرا برای کودکان در جنگ اهمیت دارد؟
تاب‌آوری به توانایی سازگاری مثبت با رویدادهای منفی زندگی اطلاق می‌شود. در مورد کودکان، این توانایی می‌تواند شامل حفظ عملکرد تحصیلی، اجتماعی و عاطفی در شرایط بحرانی نظیر آوارگی، مرگ عزیزان یا تخریب محیط زندگی باشد.
در جنگ، عواملی چون شاهد بودن خشونت، جدایی از خانواده، کمبود منابع، ناامنی، مهاجرت اجباری و بی‌خانمانی می‌تواند تاب‌آوری کودکان را تضعیف کند؛ اما مداخلات به‌موقع و حمایت‌های محیطی می‌تواند از بروز اختلالات روانی شدید پیشگیری کرده و حتی فرصت رشد روانی ایجاد کند.
عوامل مؤثر بر تاب‌آوری کودکان در شرایط جنگ
| عوامل فردی | عوامل خانوادگی | عوامل اجتماعی |
|---|---|---|
| ویژگی‌های شخصیتی (مثلاً خودکارآمدی، خوش‌بینی) | حمایت عاطفی والدین | دسترسی به آموزش، حمایت اجتماعی |
| مهارت‌های مقابله‌ای و حل مسئله | انسجام خانواده | حضور نهادهای حمایتی و NGOها |
| سلامت روانی و جسمی اولیه | کیفیت ارتباط والد-کودک | ثبات در محیط‌های زندگی پس از بحران |
نقش مددکاران اجتماعی در تقویت تاب‌آوری کودکان جنگ‌زده
۱. ارزیابی و شناسایی نیازها:
مددکاران اجتماعی با حضور در کمپ‌ها، مدارس اضطراری یا مراکز سلامت، به ارزیابی وضعیت روانی-اجتماعی کودکان می‌پردازند و عوامل خطر و محافظتی را شناسایی می‌کنند.
۲. مداخلات فردی و گروهی:
برگزاری جلسات بازی‌درمانی، گروه‌درمانی، قصه‌گویی درمانی و کارگاه‌های آموزش مهارت‌های مقابله‌ای می‌تواند به تقویت تاب‌آوری کمک کند.
۳. حمایت از خانواده:
کمک به خانواده‌ها برای بازسازی روابط، آموزش والدگری در بحران و ارائه مشاوره روانی برای والدین از جمله اقدامات حیاتی است. تاب‌آوری کودک بدون حمایت خانواده امکان‌پذیر نیست.
۴. پیگیری‌های بین‌بخشی:
مددکار اجتماعی نقش تسهیل‌گر میان کودک، خانواده و نهادهای حامی (سازمان‌های بشردوستانه، آموزش‌وپرورش، بهداشت و درمان) را ایفا می‌کند و پیگیر اجرای خدمات هماهنگ می‌شود.
۵. آموزش و آگاهی‌رسانی:
آموزش معلمان، والدین و سایر مراقبان درباره علائم هشداردهنده اختلالات روانی، و ارائه راهکارهای حمایت عاطفی از کودکان در بحران ضروری است.
راهکارهای عملی برای افزایش تاب‌آوری کودکان در شرایط جنگ
ایجاد محیط‌های ایمن و پایدار: حتی در شرایط اردوگاه یا آوارگی، ثبات در برنامه‌های روزمره کودک به حفظ حس کنترل کمک می‌کند.
ادامه تحصیل و فعالیت‌های آموزشی: آموزش می‌تواند به کودکان کمک کند تا احساس هدفمندی داشته باشند و رشد شناختی آن‌ها متوقف نشود.
ترویج بازی و هنر: هنر، موسیقی و بازی ابزارهای مؤثر برای بیان احساسات سرکوب‌شده و تسکین اضطراب هستند.
شبکه‌های اجتماعی حمایتی: حضور بزرگسالان مهربان، معلمان دلسوز و افراد معتمد می‌تواند نقش محافظتی پررنگی داشته باشد.
دسترسی به خدمات سلامت روان: در صورت بروز علائم جدی روانی (اضطراب، افسردگی، اختلالات خواب، پرخاشگری)، ارجاع سریع به روانشناس کودک ضروری است.
چالش‌ها و محدودیت‌ها در مسیر حمایت از کودکان در جنگ
نبود زیرساخت‌های حمایتی و منابع مالی کافی
انگ‌زدایی نسبت به دریافت خدمات روانی-اجتماعی
کمبود مددکاران اجتماعی متخصص کودک در مناطق جنگ‌زده
مواجهه همزمان با چندین بحران (فقر، قحطی، بی‌خانمانی)
آسیب‌پذیری‌های خاص کودکان دارای معلولیت یا بی‌سرپرست
نتیجه‌گیری
تاب‌آوری کودکان در شرایط جنگ نه پدیده‌ای ذاتی، بلکه قابلیت و ظرفیتی است که می‌توان با مداخلات تخصصی و حمایت‌گرایانه آن را تقویت کرد. مددکاری اجتماعی با نگاهی جامع به کودک، خانواده و جامعه، می‌تواند پلی برای گذر از آسیب به سلامت، از بحران به رشد، و از ترس به امید باشد.
در جهان پرآشوب امروز، سرمایه‌گذاری بر تاب‌آوری کودکان، سرمایه‌گذاری بر آینده بشریت است.
